πολιτισμός είναι ο περιορισμός της επιθυμίας της αλληλοβοράς

φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας

Μας ξυπνάει το ξυπνητήρι, πίνουμε καφέ, πάμε στη δουλειά μας με το αυτοκίνητο, επιστρέφουμε χωρίς να γλιτώσουμε το μποτιλιάρισμα, βλέπουμε τις ειδήσεις στη τηλεόραση, κοιμόμαστε· εάν ζούσαμε στον Μεσαίωνα, το καθημερινό μας πρόγραμμα θα ήταν διαφορετικό, όπως κι αν ζούσαμε στην αρχαία Ρώμη, σε ένα κινέζικο χωριό της ίδιας εποχή, στην έρημο Καλαχάρι, κλπ. Θα ζούσαμε διαφορετικά: θα εργαζόμασταν, θα μετακινούμασταν, θα μιλούσαμε, θα χορεύαμε, θα παίζαμε διαφορετικά. Τι θα ήμασταν όμως υποχρεωμένοι να κάνουμε σε όποια κοινωνία κι αν ζούσαμε, σε οποιαδήποτε εποχή; Να περιορίσουμε την επιθυμίας μας – και την εξ αυτής προερχόμενη ελευθερία. (Για λόγους συντομίας θα την αποκαλώ σκέτη “ελευθερία”, έχοντας την βεβαιότητα ότι μετά την παραπάνω διευκρίνιση, την οποία δεν θα ξεχνά ο αναγνώστης, δεν θα υπάρξουν παρερμηνείες). Αυτό και μόνο αυτό θα ήμασταν υποχρεωμένοι να κάνουμε. Αλλά για ποια επιθυμία και ποια ελευθερία πρόκειται; Και τι θα συμβεί εάν δεν την περιορίσουμε αυτή την επιθυμία. Μιας και είμαι βέβαιος ότι οι απαντήσεις είναι πλέον κοινό κτήμα, θα περιοριστώ μόνο να τις συμπυκνώσω όσο πιο απλά γίνεται: εάν δεν περιορίσουμε την επιθυμία και την ελευθερία, ο αλληλοσπαραγμός και η αλληλοβορά θα γενικευτεί τόσο που δεν θα μείνει ούτε ένας άνθρωπος πάνω στη γη.

Το πόσο σοβαρός είναι αυτός ο κίνδυνος φαίνεται από το γεγονός ότι μία από τις κομβικές φροντίδες όλων των κοινωνιών είναι ο περιορισμός κάθε μορφής μη περιορισμού της επιθυμίας και της ελευθερίας: ο πόλεμος πρέπει να σταματήσει, το παιδί που ουρλιάζει στο τρένο πρέπει να μάθει ότι δεν ζει μόνο του, ο ερωτευμένος να κατανοήσει ότι you cannot get always what you want και ο βιαστής ή ο serial killer πρέπει να συλληφθούν. Οι κοινωνίες όμως κάνουν και κάτι άλλο: έχοντας κατανοήσει ότι η επιθυμία αυτή γίνεται πιο έντονη όταν περιορίζεται, επινόησαν ποικίλους τρόπους εκπλήρωσς της. Στο σπίτι μας μπορούμε να κάνουμε πράγματα που δεν μπορούμε να κάνουμε σε δημόσιο χώρο. Με τις φαντασιώσεις μας μπορούμε να καταργήσουμε όλα τα όρια χωρίς να ενοχλείται ή να νοιάζεται κανείς γι’  αυτό. Εάν χαρακτηρίσουμε αυτή την επιθυμία ως Τέρας, ο καλύτερος τρόπος να το ημερεύσουμε είναι να του δώσουμε μια Πεντάμορφη για παρέα, με άλλα λόγια να το ταΐζουμε καθημερινά. Ο έρωτας, παραδείγματος χάριν,  είναι ένα καλό φαγητό, αν και πολλές φορές επικίνδυνο, μιας και, όπως θα δούμε, είναι και μια συμβολική αλληλοφαγία και ενδέχεται να αγριέψει αντί να ημερεύσει το Τέρας μέσα μας. Το καρναβάλι, όπως όλες οι μέρες μερικής κατάλυσης των περιορισμών,  είναι μια Πεντάμορφη. Το ίδιο και η παραγωγή και η κατανάλωση της Τέχνης. Συμμετέχεις στο ανέβασμα των Βακχών του Ευριπίδη και είναι σαν να συμμετέχεις σε μια ομαδική ανθρωποφαγία. Δες καμιά δεκαριά σκοτωμούς στη τηλεόραση, και θα κοιμηθείς σαν πουλάκι.

Το πόσο σοβαρός είναι αυτός ο κίνδυνος φαίνεται από το γεγονός ότι μία από τις κομβικές φροντίδες όλων των κοινωνιών είναι ο περιορισμός κάθε μορφής μη περιορισμού της επιθυμίας και της ελευθερίας: ο πόλεμος πρέπει να σταματήσει, το παιδί που ουρλιάζει στο τρένο πρέπει να μάθει ότι δεν ζει μόνο του, ο ερωτευμένος να κατανοήσει ότι you cannot get always what you want και ο βιαστής ή ο serial killer πρέπει να συλληφθούν. Οι κοινωνίες όμως κάνουν και κάτι άλλο: έχοντας κατανοήσει ότι η επιθυμία αυτή γίνεται πιο έντονη όταν περιορίζεται, επινόησαν ποικίλους τρόπους εκπλήρωσής της. Στο σπίτι μας μπορούμε να κάνουμε πράγματα που δεν μπορούμε να κάνουμε σε δημόσιο χώρο. Με τις φαντασιώσεις μας μπορούμε να καταργήσουμε όλα τα όρια χωρίς να ενοχλείται ή να νοιάζεται κανείς γι αυτό. Εάν χαρακτηρίσουμε αυτή την επιθυμία ως Τέρας, ο καλύτερος τρόπος να το ημερεύσουμε είναι να του δώσουμε μια Πεντάμορφη για παρέα, με άλλα λόγια να το ταΐζουμε καθημερινά. Ο έρωτας, παραδείγματος χάριν,  είναι ένα καλό φαγητό, αν και πολλές φορές επικίνδυνο, μιας και, όπως θα δούμε, είναι και μια συμβολική αλληλοφαγία και ενδέχεται να αγριέψει αντί να ημερεύσει το Τέρας μέσα μας. Το καρναβάλι, όπως όλες οι μέρες μερικής κατάλυσης των περιορισμών,  είναι  μια Πεντάμορφη. Το ίδιο και η παραγωγή και η κατανάλωση της Τέχνης. Παίξε στις Βάκχες του Ευριπίδη και είναι σαν να συμμετέχεις σε μια ομαδική ανθρωποφαγία. Δες καμιά δεκαριά σκοτωμούς στη τηλεόραση, και θα κοιμηθείς σαν πουλάκι.

Μετά από όλα αυτά που εκθέσαμε, είμαστε υποχρεωμένοι να διατυπώσουμε το παρακάτω κομβικής σημασίας ερώτημα: εάν ο περιορισμός της επιθυμίας του ανθρώπου είναι κοινή επιδίωξη όλων των κοινωνιών, ως ικανή συνθήκη της ύπαρξής της, μήπως είναι αυτός που μας έκανε ανθρώπους; Αν αποκαλέσουμε προάνθρωπο τον άνθρωπο-λίγο-πριν-γίνει-άνθρωπος, οφείλουμε να δεχτούμε ότι ο προάνθρωπος δεν γνώριζε τον περιορισμό της επιθυμίας, παρόλο που χρησιμοποιούσε εργαλεία, μιλούσε και σκεφτόταν και ότι έφτασε στα πρόθυρα της εξαφάνισης. Διαθέτοντας σκέψη και έναρθρο λόγο, ο προάνθρωπος έγινε άνθρωπος όταν περιόρισε την επιθυμία της αλληλοβοράς και επινόησε τρόπους πραγματικής και συμβολικής, συλλογικής και ατομικής, ικανοποίησής της. Αυτό που μας έκανε ανθρώπους μας διατηρεί και ανθρώπους· κάθε φορά που αποτυγχάνουμε να ταΐσουμε το Τέρας και να περιορίσουμε τις επιθυμίες, απομακρυνόμαστε από την κατάσταση του ανθρώπου, από την ανθρωπινότητα. Τα παραδείγματα είναι πολλά και πολλά από αυτά πολύ πρόσφατα. Δεν μπορεί να υπάρξει πολιτισμός χωρίς την έγερση ορίων στην επιθυμία της αλληλοβοράς. Μήπως όμως αυτός είναι τελικά ο πολιτισμός; Μήπως ο πολιτισμός είναι ταυτόσημος της ανθρωπογένεσης, του περιορισμού της επιθυμίας; Η σημερινή παγκόσμια κατάσταση, συνέπεια της κυριαρχίας του δυτικού πολιτισμού, και ο εικοστός αιώνας μας ωθούν να αναθεωρήσουμε ριζικά την έννοια και τον ορισμό του πολιτισμού. Η ρίψη των ατομικών βομβών στην Χιροσίμα και το Ναγκασάκι συνιστά πολιτισμό; Σύμφωνα με τον υπάρχοντα ορισμό του πολιτισμού, ναι, είναι πολιτισμός. Η ατομική βόμβα είναι επίτευγμα των δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου. Και τα κρεματόρια πολιτισμός είναι. Και ο βομβαρδισμός της Δρέσδης πολιτισμός είναι.

Εάν δεν είναι πολιτισμός, τι είναι; Και εάν είναι βαρβαρότητα, τι είναι πολιτισμός; Μόνο μια απάντηση μπορεί να υπάρξει: πολιτισμός είναι ο περιορισμός της επιθυμίας της αλληλοβοράς και η συλλογική και ατομική συμβολική  ικανοποίησή της. Έχοντας στο μυαλό μας αυτόν τον ορισμό, ας ρίξουμε μια ματιά τριγύρω μας και ας αναρωτηθούμε: είμαστε πολιτισμένοι; Ο δυτικός πολιτισμός είναι πολιτισμός;

Εγώ δίνω την εξής απάντηση: είμαστε πολύ λιγότερο πολιτισμένοι από ότι νομίζουμε· ο δυτικός πολιτισμός είναι περισσότερο βαρβαρότητα και λιγότερο πολιτισμός. Αυτό που τείνει να επικρατήσει είναι η αρνητική αξιολόγηση του περιορισμού της επιθυμίας και της ελευθερίας. Η σημερινή παγκόσμια οικονομική κρίση είναι συνέπεια της συνειδητής κατάργησης των περιορισμών της επιθυμίας και της ελευθερίας. Η ελευθερία της αγοράς δεν είναι παρά η επιθυμία και η ελευθερία του καπιταλιστή του χρήματος να αρπάζει από όλους όσο γίνεται περισσότερα. Όπως ο φόνος δεν είναι απλά συμβολική αλλά κατ’  εξοχήν πραγματική και ριζική αρπαγή του άλλου, η αρπαγή του συλλογικά παραγόμενου πλούτου δεν είναι συμβολικός φόνος αλλά πραγματικός, όπως μαρτυρεί και η δεινή κατάσταση του μεγαλύτερου μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού. Μέσω της χωρίς όρους και χωρίς όρια αρπαγής του κοινωνικού πλούτου, οι καπιταλιστές του χρήματος επιδίδονται σε μια πρωτοφανή γενοκτονία παγκόσμιων διαστάσεων. Προς την ίδια κατεύθυνση κινούνται τόσο οι υπηρέτες των καπιταλιστών του χρήματος και της παραγωγής, οι πολιτικοί, όσο και το μεγαλύτερο τμήμα των διανοουμένων, για να περιοριστώ μόνο σε αυτούς. Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται κι ένα μεγάλο μέρος των υποτελών Παραγωγών που δεν παύει να μιμείται τους Κυρίους έχοντας την πεποίθηση πως κι αυτοί μπορούν να γίνουν πλούσιοι, ισχυροί και διάσημοι: ο ανταγωνισμός και ο ατομικισμός δεν γνωρίζει όρια, είναι μορφές συμβολικής και πραγματικής αλληλοβοράς.

Ζούμε καθημερινά τις συνέπειες της κατάργησης των ορίων της επιθυμίας και της ελευθερίας από τους καπιταλιστές, τους υπηρέτες τους και τους μιμητές τους . Δεν είναι λίγοι, ούτε ανεύθυνοι, αυτοί που ισχυρίζονται ότι υπάρχει το ενδεχόμενο της εξαφάνισης του ίδιου του ανθρώπου. Αντιμετωπίζουμε το φάσμα της εξαφάνισης όπως πριν μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, λίγο πριν γίνουμε άνθρωποι. Εάν τότε, με εφόδια όχι μόνο τη σκέψη και τον έναρθρο λόγο αλλά και την επιθυμία να ζήσουμε, εξαλείψαμε τον κίνδυνο της εξαφάνισης, σήμερα θα μπορέσουμε να τον αποτρέψουμε; Και εάν τότε γίναμε άνθρωποι, τώρα, με τον πλούτο, τις γνώσεις και το χρόνο που έχουμε, τι θα γίνουμε;