φίλες και φίλοι, γεια σας και χαρά σας
Λέμε: ο καλός, η καλή, το καλό, και: ο, η διεθνής, το διεθνές. Γιατί στη πρώτη περίπτωση διακρίνουμε μορφολογικά το αρσενικό από το θηλυκό γένος ενώ στη δεύτερη η μόνη διάκριση που υπάρχει είναι αυτή μεταξύ εμψύχου και άψυχου; Πιθανόν, αυτή τη διαφορά να μην την έχετε επισημάνει. Από τη στιγμή όμως που την επισημαίνουμε, εγείρονται μπροστά μας πολλά ερωτήματα τα οποία διψάνε για μια απάντηση. Κι εμείς διψάμε, εμείς και εσείς, εδώ στην Ανωτάτη Σχολή Κακών Τεχνών και σκοπεύουμε να ανοίξουμε βαθιά πηγάδια στο πεδίο της Γραμματικής γνωρίζοντας ότι θα βρούμε καθαρό και δροσερό νερό. Να μερικά από αυτά τα ερωτήματα: ποια από τις δυο καταστάσεις είναι αρχαιότερη; Η διάκριση ή η μη διάκριση του θηλυκού και αρσενικού γένους; Υπάρχει τρόπος να το ερευνήσουμε και να διατυπώσουμε μια απάντηση; Εάν, λέμε εάν, η μόνη διάκριση που υπήρχε, αναφέρομαι πάντα στην (αρχαία και νέα) ελληνική γλώσσα, ήταν αυτή μεταξύ έμψυχου και άψυχου, πως περάσαμε στην διάκριση του έμψυχου σε αρσενικό και θηλυκό γένος; Τι μπορούμε να μάθουμε για τους ομιλητές της πρώτης και της δεύτερης κατάστασης; Ποιες είναι οι αξίες των ομιλητών της γλώσσας που διακρίνει μόνο τα έμψυχα όντα από τα άψυχα και ποιες αυτής που διακρίνει τα πρώτα σε αρσενικά και θηλυκά; Αυτή η μορφολογική εξέλιξη κατέγραψε κάποια κοινωνική αλλαγή ή μήπως αυτή οφείλεται σε άλλους λόγους; Είναι δυνατόν μια κοινωνική αλλαγή να καταγραφεί στη μορφολογική αλλαγή; Επιτρέπεται να αντιμετωπίσουμε την μορφολογία ως ιστορική πηγή; Την σύνταξη, την φωνητική, τη σημασιολογία; Είναι δυνατόν η Ιστορία να καταγράφεται στη Γραμματική; Μπορούμε να μιλάμε για Γραμματικοποίηση της Ιστορίας;
Πολλά τα ερωτήματα, φίλες και φίλοι, αλλά αυτή η δουλειά μας: να εντοπίζουμε και να διατυπώνουμε ερωτήματα, να προσπαθούμε να δώσουμε μια απάντηση, έχοντας βαθύτατη επίγνωση ότι το λάθος είναι η πινακίδα που μας δείχνει την σωστή κατεύθυνση. Είναι λοιπόν καλύτερα να κάνεις λάθος παρά να μην κάνεις τίποτα. Το χειρότερο δε είναι να ζεις το δράμα του ανεπίλυτου διλήμματος, το οποίο είναι, όπως δεν γνωρίζουν οι γενετιστές, η βασική αιτία του καρκίνου, σωματικού και κοινωνικού, μιας και η ζωή αγνοεί τα μακράς διάρκειας διλήμματα. Έτσι, στον κύκλο διαλέξεων με τον τίτλο Γραμματικοποίηση της Ιστορίας θα επιχειρήσουμε να διατυπώσουμε όλα τα ερωτήματα που εγείρει μια πληθώρα φαινομένων της Γραμματικής(μορφολογία, φωνητική, σύνταξη, σημασιολογία) και θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε την ιστορία πίσω από αυτές.
Κάποτε λέγαμε οἱ [i<hi<hoi] ἄνδρες, αἱ [e <hē < hai] γυναῖκες. Και κάποια στιγμή, μετά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, η ονομαστική πληθυντικού του άρθρου θηλυκού γένους (αι [ε] γυναίκες) γυναίκες σιγήθηκε και τη θέση της τη πήρε η αντίστοιχη του αρσενικού γένους: οι [ι] γυναίκες. Και αναρωτιόμαστε: γιατί να μην γίνει το αντίθετο; Γιατί να μην λέμε: αι [ε] άνδρες; Τι έχει δηλαδή το ι που δεν το έχει το ε; Έχει το κώλο πίσω; Δεν παρατηρείτε, σε φωνητικό επίπεδο, κάποια εισβολή, κάποια κατάκτηση, κάποια εξόντωση; Διότι η εξαφάνιση ενός συγκεκριμένου ήχου σε μια συγκεκριμένη θέση είναι (συμβολική) κατάκτηση και εξόντωση; Γιατί ο δράστης να μην είναι το θηλυκό άρθρο αλλά το αρσενικό;
Κάποτε η αρχαία ελληνική γλώσσα δεν διέθετε άρθρο. Τα αρχεία των μυκηναϊκών κρατών το αγνοούν. Στην Ιλιάδα υπάρχουν τμήματα που μόλις και μετά βίας φαίνεται το άρθρο και τμήματα που ξεφυτρώνει σαν τα μανιτάρια μετά από φθινοπωρινή βροχή. Είμαστε βέβαιοι ότι το άρθρο εμφανίζεται κατά την αρχαϊκή εποχή (700-500 π.Χ.) αλλά δεν γνωρίζουμε τι προκάλεσε αυτή την εμφάνιση. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό και από άλλες γλώσσες· η λατινική δεν διέθετε άρθρο, αλλά οι γλώσσες που προήλθαν από αυτήν, οι ρωμανικές, διαθέτουν. Σε όλες τις περιπτώσεις, το άρθρο δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια στενή σύνδεση μιας δεικτικής αντωνυμίας όχι μόνο με το ουσιαστικό και το επίθετο αλλά και με τη μετοχή, με το απαρέμφατο, κλπ. Τα στοιχεία αυτά, η αρχαία ελληνική λέξη τα είχε παλαιόθεν· γιατί δεν είχε γίνει αυτή η σταθερή σύνδεση; Στις διαλέξεις που θα αφιερώσουμε για την εμφάνιση του άρθρου, θα δούμε ότι το φαινόμενο αυτό ήταν ένα πραξικόπημα σε επίπεδο γλώσσας. Η δομή του ονόματος και του ρήματος δείχνει ότι υπήρχε ένας νόμος που έλεγε ότι σε περίπτωση σύνθεσης η γενική σημασία προηγείται της ειδικής, έκφραση της πρόκρισης του όλου έναντι του μέρους, της κοινότητας έναντι του μέλους. Αυτόν τον αρχαιότατο και ασυνείδητο νόμο, τον οποίο θα μελετήσουμε διεξοδικότατα, μιας και έχει πολλά να μας πει, το άρθρο τον γράφει στα παλιά του τα παπούτσια, για να μη πω κάπου αλλού. Όταν, παραδείγματος χάριν, λέμε ο λύκος, το άρθρο (ο) είναι κάτι το συγκεκριμένο, το μέρος, η ειδική σημασία. Αλλά: στο λέξημα λύκος, αυτή η ειδική σημασία βρίσκεται στο τέλος με τη μορφή της κατάληξης, που δεν είναι παρά ένα δεικτικό στοιχείο: λύκ-ος: “λύκος” “αυτός”. Άρα λοιπόν, οφείλουμε να βρούμε τον δράστη του γλωσσικού πραξικοπήματος. Να ήταν άραγε και δράστης και κάποιου κοινωνικού πραξικοπήματος; Ποιος επιδίωξε την αρχαϊκή εποχή να ενισχύσει την κυριαρχία του; Ρίξτε μια ματιά στη Θεολογία της Προόδου. . .
Κάποτε λέγαμε εἰμί, μετά είμαι. Γιατί; Το ρήμα ειμί είναι ενεργητικής διάθεσης, το είμαι μέσης. Πως έγινε αυτή η μετεξέλιξη; Καταγράφει κάποια κοινωνική εξέλιξη; Γνωρίζουμε ότι η ενεργητική διάθεση εκφράζει είτε πράξη που προσάπτεται σε αντικείμενο είτε πράξη που δεν επιδέχεται αντικείμενο είτε κατάσταση. Είναι σαφές ότι το ειμί εκφράζει κατάσταση. Όπως και το ρήμα πάσχω. Αλλά η διαφορά μεταξύ του ειμί και του πάσχω είναι σαφής. Το πάσχω, αν και μορφολογικά ενεργητικής διάθεσης, προσεγγίζει την παθητική. Το ειμί όμως, αν και εκφράσει κατάσταση, τείνει να απομακρυνθεί από την παθητική. Και όχι μόνο αυτό: η κατάσταση θεωρείται κάτι το αντικειμενικό. Το γεγονός ότι υπάρχω (ειμί) δεν είναι προσωπική μου γνώμη: είναι μια αντικειμενική κατάσταση. Όπως και το λέγω· αλλά το λέγομαι, μέσης διάθεσης, δείχνει ότι η πράξη που δηλώνεται με το ρήμα έχει για το υποκείμενο προσωπική σημασία. Η διάκριση ενεργητικής και μέσης διάθεσης δεν εκφράζει παρά μια αντίθεση μεταξύ του αντικειμενικού και του υποκειμενικού στοιχείου. Η ενεργητική διάθεση εκφράζει κάτι το αντικειμενικό, ενώ η μέση κάτι το υποκειμενικό. Και εκεί που η ύπαρξη (ειμί) ήταν κάτι αντικειμενικό, ήρθε μια εποχή θεωρούνταν ως κάτι το υποκειμενικό: το ειμί έγινε είμαι. Πότε και κάτω από ποιες συνθήκες έγινε αυτή η μορφολογική αλλαγή; Εάν υποθέσετε ότι πιθανότατα η αλλαγή αυτή να κατέγραψε κάποια επιδείνωση της κατάστασης των υποτελών σε κάποια συγκεκριμένη εποχή, θα σας βαθμολογούσα με άριστα. Δεν μπορώ όμως να το κάνω διότι απεχθάνομαι μετά βδελυγμίας την υποχρεωτική εκπαίδευση, τις εξετάσεις, τους βαθμούς, τα πτυχία. Όχι βέβαια τη μάθηση και τη διδασκαλία.
Ίσως να μην πεισθήκατε ακόμα ότι είναι δυνατόν η Γραμματική να είναι μιας πρώτης τάξης ιστορική πηγή. Μήπως έχετε να μας πείτε κάτι σχετικά με την απώλεια της δοτικής; Η δοτική εξέφραζε την προσέγγιση και την απομάκρυνση, μια κίνηση το δόσιμο και την αφαίρεση, την ομοιότητα και την διαφορά, τη διαταγή και την υπακοή. Έτσι δεν είναι, αγαπητές και αγαπητοί φιλόλογοι; Χάθηκαν όλα αυτά για να χαθεί και η δοτική; Μήπως υπήρξε μια διαδικασία κατάργησης αυτής της κίνησης και εμπέδωσης της απομάκρυνσης εις βάρος της προσέγγισης, της αφαίρεσης, της διαφοράς, της υπακοής είς βάρος του δοσίματος, της ομοιότητας και της διαταγής; Μήπως η απώλεια της δοτικής εκφράζει την αποκρυστάλλωση και την επιδείνωση των σχέσεων υποτέλειας; Η εκτόπισή της από την ακάθεκτα προελαύνουσα αιτιατική μας λέει κάτι;
Μήπως γνωρίζουμε γιατί να χάθηκε, την εποχή που εμφανίζεται το άρθρο, ο δυϊκός αριθμός. Ο αριθμός αυτός δήλωνε δύο όμοια ή δυο στενά συνδεδεμένα πράγματα. Οσσε είναι τα δύο μάτια, χαράδρω είναι δυο χαράδρες,. Αιαντε είναι δυο πολεμιστές που έχουν το ίδιο όνομα ή πολεμούν μαζί. Γιατί ο δυϊκός να χαθεί την εποχή που επινοείται η φάλαγγα; Μήπως έχει σχέση με την εξάλειψη του ηρωικού τρόπου διεξαγωγής του πολέμου; Με την εξάλειψη του ζεύγους πολεμιστής-ηνίοχος; Με την εξάλειψη της μονομαχίας δυο αντιπάλων πολεμιστών;
Είμαι βέβαιος ότι σχηματίσατε μια ευκρινή εικόνα της προβληματικής του προκείμενου κύκλου διαλέξεων. Το αντικείμενο της επόμενης διάλεξης θα είναι ο εντοπισμός της κοινωνικής κατάστασης που βρίσκεται πίσω από την ακινητοποίηση, την αιχμαλωσία, τον εγκλεισμό του πρωτογενούς μορφήματος. Ας διευκρινίσουμε ότι μόρφημα είναι η ελάχιστη σημασιολογική μονάδα της γλώσσας. Το λέξημα σπιτάκι, για παράδειγμα, αποτελείται από τρία μορφήματα: σπιτ-, “σπίτι”, -ακ-, “μικρό”, και -ι . “ένα”. Κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών όλων των γλωσσών, κάθε μόρφημα ήταν και μια λέξη. ‘Όλα δηλαδή τα μορφήματα ήταν αυτόνομα και ο μεταξύ τους συνδυασμός παρήγαγε νέες σημασίες. Από τα μορφήματα lu (άνδρας) και gal (γάλα, μεγάλος) προήλθε το lugal, ο μεγάλος άνδρας, ο βασιλιάς. Πως συνεργάζονταν τα μορφήματα; Με τον τρόπο που συνεργάζονταν και οι ομιλητές της γλώσσας; Τα μορφήματα lu και gal διατηρούσαν την αυτονομία τους. Είμαστε βέβαιοι ότι το λέξημα φημί (<φαμί) προήλθε από την συνεργασία, την ένωση δυο ανεξάρτητων μορφημάτων, των *φᾱ (>φη) και *μι. Γιατί όμως στην περίπτωση της ελληνικής τα μορφήματα έχασαν την αυτονομία τους; Γιατί δεν την έχασαν στην κινεζική; Γιατί στην σουμερική, τη βασική, τη φιλανδική, τη τουρκική, για να περιοριστώ σε αυτές, κάποια μορφήματα, λίγα ή πολλά, έχασαν τη αυτονομία τους;
Αξίζει το κόπο να διατυπώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα; Δεν έχουμε καμιά απολύτως αμφιβολία. Θα αρχίσουμε να το κάνουμε ευθύς αμέσως με την πρώτη διάλεξη.
Μέχρι τότε, σας εύχομαι υγεία και χαρά.
Σχολιάστε ελεύθερα!