φιλοσοφία της Ιατρικής (1): ο υγιής και ο ασθενής

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

ΕΙΝΑΙ επιστήμη η Ιατρική; Αυτό το ερώτημα εγείρει η φιλοσοφία της Ιατρικής και απαντά. Γιατί όμως και πότε διατυπώθηκε αυτό το ερώτημα; Πώς εμφανίζεται η φιλοσοφία της Ιατρικής; 

ΜΕΧΡΙ τα μέσα του 19ου αιώνα δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι η Ιατρική είναι επιστήμη, με θεμελιωτή της τον Ιπποκράτη. Από τα μέσα όμως του 19ου αιώνα αρχίζει η διατύπωση επιφυλάξεων και ενστάσεων. Αυτή η παράδοση της αμφιβολίας εκβάλλει το 1943 στη διδακτορική διατριβή ενός γιατρού, που  επρόκειτο να γίνει ένα από τα βασικά κείμενα πάνω στα οποία στηρίχθηκε η γαλλική φιλοσοφία. Ο τίτλος της διατριβής είναι Δοκίμια επί ορισμένων προβλημάτων που αφορούν το κανονικό και το παθολογικό. Ο γιατρός ονομάζεται Ζορζ Κανγκιλέμ (1901 – 1995), στρατεύθηκε στην αντιναζιστική αντίσταση ως γιατρός των ανταρτών, έγινε καθηγητής Πανεπιστημίου και ήταν ένας από τους δασκάλους, για να μη πω ο δάσκαλος, των Φουκό, Αλτουσέρ, Λακάν, Ντελέζ, Μασερέ, Μπολιμπάρ, Λεκούρ, Μπουρντιέ, Μπαντιού και άλλων. (Δάσκαλοί του ήταν ο Μπερξόν και ο Μπασελάρ).  Το 1963 γράφει ένα συμπληρωματικό κείμενο (Νέες σκέψεις σχετικά με το παθολογικό και το κανονικό) και τα δύο αυτά κείμενα αποτελούν το βιβλίο Το κανονικό και το παθολογικό που εκδόθηκε το 2007 από τις εκδόσεις Νήσος σε μετάφραση, προλογικό σημείωμα και επίμετρο του Γιώργου Φουρτούνη, από όπου αντλώ και τις πληροφορίες που παραθέτω, και μια εισαγωγή  του Μισέλ Φουκό (Ζορζ Κανγκιλέμ: ο φιλόσοφος του σφάλματος). Εάν δεν το έχετε διαβάσει, και εάν θέλετε να αλλάξετε τρόπο σκέψης πάνω σε πολλά ζητήματα που αφορούν την Ιατρική, την υγεία, την ασθένεια, το κανονικό, το παθολογικό, το φυσιολογικό, το ανώμαλο, το νοσηρό, το τερατόμορφο, να το διαβάσετε – για να δοκιμάσετε άλλωστε και την διανοητική σας τόλμη. Η αλλαγή είναι ένα πολύ καλό, πολύ ωραίο, πολύ όμορφο πρόβλημα.

ΤΟ βασικό επιχείρημα του Κανγκιλέμ ότι η Ιατρική δεν είναι φυσική επιστήμη είναι το εξής. Ενώ η επιτάχυνση δεν αρρωσταίνει, ενώ η χημική αντίδραση που παράγει το νερό δεν αρρωσταίνει, δεν παρουσιάζει ανωμαλίες και νοσηρότητες, δεν μπορεί να υπάρξει ζωή  χωρίς ασθένεια, παθολογικό, νοσηρό, ανώμαλο, τερατόμορφο. Για να ενισχυθεί η ζωή πρέπει να πειραματίζεται διαρκώς, να προσαρμόζεται διαρκώς στα νέα δεδομένα του περιβάλλοντος, να διαμορφώνει νέα περιβάλλοντα και όλα αυτά που αποκαλούμε ασθένεια, παθολογικό, ανώμαλο, νοσηρό και τερατόμορφο δεν είναι παρά πειραματισμοί της ζωής, που άλλοτε, τις περισσότερες φορές,  έχουν επιτυχία και άλλοτε αστοχούν. Όταν λοιπόν η ζωή ασθενεί για να γίνει πιο υγιής, όταν η ζωή επινοεί διαρκώς νέους κανόνες, όταν είναι διαρκώς και εγγενώς και εμμενώς κανονιστική, πώς θα μπορούσε η ιατρική να είναι φυσική επιστήμη; ‘[. . .] δεν υπάρχει επιστήμη ενός αντικειμένου παρά μόνο εάν το αντικείμενο αυτό επιδέχεται μέτρησης και αιτιακής εξήγησης –  με μια λέξη, ανάλυσης’, τονίζει ο Κανγκιλέμ (σ. 272). Δεν μπορεί να είναι επιστήμη αλλά μόνον τεχνική που ‘χρησιμοποιεί τα αποτελέσματα άλλων επιστημών για την εξυπηρέτηση των κανόνων της ζωής.’ (σ. 281) Και λίγο παρακάτω γράφει χαρακτηριστικά:  ‘Υπάρχει ιατρική, λοιπόν, προπαντός, επειδή οι άνθρωποι αισθάνονται άρρωστοι. Μόνο δευτερογενώς οι άνθρωποι γνωρίζουν από τι είναι άρρωστοι επειδή υπάρχει η ιατρική.’

Ο Κανγκιλέμ στρέφει τα πυρά του κατά του βασικού επιχειρήματος που θεμελιώνει την Ιατρική ως επιστήμη: η υγεία και η ασθένεια είναι δυο διαφορετικές οντολογικές καταστάσεις. Και αφού είναι, μπορούμε να τις μετρήσουμε, να βρούμε αίτια και καθοριστικούς παράγοντες, να τις αναλύσουμε. Το επιχείρημα αυτό, μάλλον αυτός ο τρόπος σκέψης, κυριάρχησε επί χιλιετίες και συνεχίζει να κυριαρχεί. Ποια είναι όμως η προέλευση αυτού του τρόπου σκέψης;

ΕΙΝΑΙ ποιμενικο-πολεμικής προέλευσης.

ΣΤΗΝ καθημερινότητά του ο άνθρωπος βιώνει δυο διαφορετικές καταστάσεις και διαμορφώνει δύο διαφορετικές αντιλήψεις. Μπορεί να είναι ασθενής ή και ανάπηρος και να συμμετέχει στην κοινωνική ζωή. Δεν εμπόδιζε τους ανθρώπους η μυωπία να ζουν και να εργάζονται! Οι τυφλοί και οι μουγκοί και οι κουτσοί έκαναν και κάνουν πολλά πράγματα. Ποιοι δεν μπορούν να κάνουν αυτό που κάνουν, εάν είναι μύωπες, τυφλοί, κωφοί, μουγκοί, κωφάλαλοι και κουτσοί; Οι πολεμιστές. Τέτοιοι πολεμιστές δεν υπήρχαν διότι δεν γινόταν να υπάρχουν.

ΟΤΑΝ είμαστε κατάκοιτοι, είμαστε όντως ασθενείς, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Αυτή είναι η δεύτερη κατάσταση. Αλλά είμαστε κατάκοιτοι πολλές φορές για να γίνουμε πιο υγιείς. Δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην υγεία και την ασθένεια, αφού η δεύτερη υπάρχει για να ενισχύσει συχνά την πρώτη, την υγεία. Ο πολεμιστής όμως βιώνει την ασθένεια, την αναπηρία, το παθολογικό με διαφορετικό τρόπο. Εστιάζει στη διαφορά μεταξύ υγείας και ασθένειας και την απολυτοποιεί.

ΓΙΑ να κατανοήσουμε την απολυτοποίηση αυτής της οντολογικής κατάστασης θα πρέπει να κατανοήσουμε δύο έμμονες ιδέες των αρχαίων Ελλήνων που μεταβιβάστηκαν στις επόμενες φάσεις του δυτικού πολιτισμού και επιβιώνουν μέχρι σήμερα: τη λατρεία της ισχύος (σθένος) και την επιθυμία της διαρκούς αύξησης της ισχύος. Έτσι, αυτός ο άρρωστος, ο ανάπηρος είναι α-σθενής, είναι κάποιος χωρίς σθένος, τον έχει βρει κάποιο κακό (malade!).

ΕΑΝ λοιπόν ο άρρωστος είναι αυτός που δεν έχει ρώμη, σωματική ισχύ, σωματικό σθένος δηλαδή, είναι αυτός που δεν έχει σθένος (ασθενής), ο υγιής θα πρέπει να είναι αυτός που έχει πολύ ρώμη και σθένος!  Τι σημαίνει άραγε η λέξη υγιής; 

ΘΑ το εξετάσουμε αύριο.