τι σημαίνει η λέξη ‘Αθήνα’; γιατί οι πόλεις είναι θηλυκού γένους;

φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα

Είμαστε βέβαιοι ότι το τοπωνύμιο Αθήνα σχετίζεται άμεσα με το θεωνύμιο Αθηνά. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν έλεγαν Αθήνα αλλά Αθήναι – η αρχαιότερη μαρτυρία εντοπίζεται στην Ιλιάδα (Β 546, οι δ’ αρ’ Αθήνας είχον). Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια αγνοούν το θεωνύμιο Αθηνά – το όνομα της θεάς είναι Αθήνη και Αθηναίη. Πως να εξηγήσουμε όλους αυτούς τους τύπους; Ποιος να ήταν άραγε ο αρχικός και τι να σήμαινε; Μπορούμε να το μάθουμε; Κι αν δεν μπορούμε, γιατί;

Είναι αλήθεια ότι δεν γνωρίζουμε τι σημαίνει η λέξη Αθήνα – όποιον Αθηναίο ή Αθηναία ρωτήσεις, θα σηκώσουν τους ώμους τους και θα παραξενευτούν: σημαίνει κάτι; Εάν ρωτήσουμε τι σημαίνει το χωριό Πετράδες, θα απαντήσουμε ότι το χωριό πήρε το όνομά του από την κύρια ενασχόληση των ανδρών, την εξόρυξη και την επεξεργασία της πέτρας. Εάν ένας γερμανός πάει να ζήσει στο χωριό Πλάτανος, θα χρησιμοποιεί το τοπωνύμιο χωρίς να γνωρίζει τι σημαίνει και όταν το μάθει δεν θα εκπλαγεί όταν δει τον μεγάλο πλάτανο στη πλατεία του χωριού.  Δεν γνωρίζω πόσοι κάτοικοι του Βερολίνου γνωρίζουν ότι η πόλη τους έχει σχέση με κάποια μικρή αρκούδα αλλά υποθέτω ότι λίγοι κάτοικοι της γαλλικής πόλης Νις θα γνωρίζουν ότι το όνομα της πόλης προέρχεται από την αρχαιοελληνική αποικία Νίκαια και ότι αυτή παραπέμπει στη νίκη. Τα τοπωνύμια είναι αρχαιότατης προέλευσης και επιβιώνουν ως απολιθώματα, ως απομεινάρια  μιας φάσης της γλώσσας που έχει χαθεί διαπαντός.

Δεν έχουμε καμιά απολύτως αμφιβολία ότι η λέξη Αθήνα ότι προέρχεται από έναν τύπο που είναι αρχαιότατος. Αυτόν θα επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε σήμερα. Η πρώτη βεβαιότητα που διαθέτουμε είναι ότι η Αθήνα προέρχεται απο το όνομα αι Αθήναι, κι αυτό από το αι Αθηναίαι, και προφανώς δεν μπορούμε παρά να εννοήσουμε το ουσιαστικό γυναίκες. Αι Αθήναι λοιπόν είναι ουσιαστικοποιημένο επίθετο θηλυκού γένους στον πληθυντικό. Το ίδιο ισχύει για το η Αθηναίη.

Γιατί όμως Αθηναίαι γυναίκες;  Θα το εξετάσουμε παρακάτω.

Είμαστε επίσης βέβαιοι ότι το θεωνύμιο Αθηνά (με περισπωμένη) προέρχεται από το Αθήνα-α.  Δεν γνωρίζουμε για ποιο λόγο προστέθηκε η κατάληξη -α σε ένα όνομα το οποίο είχε ήδη κατάληξη σε -α, η άγνοια αυτή δεν είναι καθοριστικής σημασίας. Το Αθήνα που υπάρχει μέσα στο Αθηνά παραπέμπει στο ομηρικό Αθήνη. Ποιος είναι αρχαιότερος τύπος; Γνωρίζουμε μετα βεβαιότητας ότι το η στην ιωνική προεφερόταν ως  ε μακρό και ότι προήλθε από το α μακρό. Μπορούμε λοιπόν να είμαστε βέβαιοι ότι η Αθήνη θα προήλθε από το όνομα η *Αθάνα. Κατά συνέπεια, νεώτερος τύπος είναι το ομηρικό (ιωνικό)  Αθήνη: *Αθάνα, *Αθήνα, Αθήνη. ( Όπως είπαμε ήδη, η σημερινή λέξη Αθήνα δεν έχει καμιά σχέση με τον μεταβατικό τύπο Αθήνα που μόνο έμμεσα μαρτυρείται στο θεωνύμιο Αθηνά).

Όλοι λοιπόν αυτοί οι τύποι προέρχονται από ένα αρχαιότατο όνομα *Αθάνα.  Μέχρι την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Γραφής Β’ ο τύπος αυτός ήταν ένας τύπος της ανασύνθεσης, της ανασυγκρότησης, ένας υποθετικός δηλαδή τύπος. Αντιλαμβάνεστε την έκπληξη των γλωσσολόγων και των φιλολόγων όταν πληροφορήθηκαν ότι το όνομα Αθάνα είναι γραμμένη σε μια πινακίδα της (μυκηναϊκής) Κνωσού! Μιας και το κείμενο της πινακίδας V 52  είναι σημαντικότατο για το ζήτημα που εξετάζουμε και είναι και σύντομο θα το παραθέσω για να το μελετήσουμε. Αξίζει τον κόπο.

Να το κείμενο όπως έχει δημοσιευτεί από τους J. Chadwick, J. T. Killen και J.-P. Olivier στην τέταρτη έκδοση (1971) των Τhe Knossos Tablets:

1. a-ta-na-po-ti-ni-ja  1    u[

2. e-nu-wa-ri jo  1  pa-ja-wo-ne  1  po-se-da[-o-ne]

Μεταγραφή στην αλφαβητική ελληνική

1. Αθάνα (δοτ.)  Ποτνία (δοτ.)  1

2. ΕνυFαλίω  1  ΠαιαFόνει  1  Ποσεδα[όνει]

Βλέπετε πως η οι λέξεις Αθάνα Ποτνία έχουν γραφεί ως μία αλλά αυτό είναι κάτι που το συνήθιζαν οι γραφείς όταν οι λέξεις σχετίζονταν στενά μεταξύ τους. Τη λέξη Αθάνα δεν την διαβάζουμε αλλού αλλά το Πότνια το διαβάζουμε 11 φορές στα κρατικά αρχεία της Πύλου, εφτά φορές το επίθετο ποτνιάFειος και μία το ποτνιάFιος. Σε πολλές πινακίδες της Κνωσού καταγράφεται ποσότητα  μαλλιού προβάτων, η οποία χαρακτηρίζεται με το επίθετο ποτνιάFεια , ‘που ανήκει στην Πότνια’.

Το κείμενο της πινακίδας που παρέθεσα είναι ένα κείμενο διανομής και συγκεκριμένα θρησκευτικής προσφοράς. Στην Αθάνα Πότνια προσφέρεται ένα αντικείμενο, που δεν γνωρίζουμε ποιο είναι, όπως και στους θεούς Ενυάλιο, Παιήονα και Ποσειδώνα.  Είδαμε ότι στη Πύλο η Αθάνα δεν μαρτυρείται, διαβάζουμε όμως το όνομα Πότνια έντεκα  φορές.  Υπάρχει άραγε κάποια σχέση μεταξύ της Αθάνας και της Πότνιας; Είναι άλλη η Αθάνα κι άλλη η Πότνια; Στη φράση Αθάνα Πότνια, το Πότνια είναι χαρακτηρισμός της Αθάνας ή η θεά αναφέρεται και με τα δύο ονόματα;

Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα  θα πρέπει να εξετάσουμε τις μαρτυρίες του ονόματος Πότνια. Για να μην σας κουράσω, η εξέταση θα είναι σύντομη αλλά ουσιαστική και πλήρης.

Τη διαβάζουμε δυο φορές στην πινακίδα Αn 1281 (στ. 1 και 9) στην οποία καταγράφεται μικρός αριθμός ανδρών αλλά δεν είναι σαφής η σχέση που έχει με αυτούς τους άνδρες. Στην Cc 665 εμφανίζεται ως ιδιοκτήτης ή ως αποδέκτης  100 προβατίνων και 190 γουρουνιών. Στην Fn 187.8 προσφέρεται ποσότητα κριθαριού και σύκων στην u-po-jo Ποτνία. Ο Ι. Προμπονάς (Η Μηκυναϊκή Επική Ποίηση, σελ. 60) προτείνει την ανάγνωση Υφοίο, στην Πότνια της Υφού, δηλαδή της ύφανσης. Στην Fr 1206, στην Πότνια προσφέρεται ποσότητα αρωματισμένου με φασκόμηλο λάδι. Στην Fr 1225 προσφέρεται στην Πότνια της Ύφανσης αρωματισμένο λάδι ως επάλειψη σε ρούχα πολυτελείας. Λάδι της προσφέρεται και στην Fr 1231, όπως και στην Fr 1236. Στην  Fr 1235 η Πότνια της ύφανσης γίνεται αποδέκτης και πάλι αρωματισμένου με φασκόμηλο λάδι.

Στην Tn 316, στην πινακίδα των ανθρωποθυσιών, στην Πότνια προσφέρεται ένα χρυσό κύπελλο και μια γυναίκα, για να θυσιαστεί.  Στην Vn 48.3 πρσφέρεται ένα αντικείμενο, αλλά δεν γνωρίζουμε ποιο είναι αυτό.

Τα αρχεία της Πύλου δεν μας παρέχουν μαρτυρίες ότι η Πότνια αυτή είναι η Αθηνά. Στην Ιλιάδα όμως διαβάζουμε αυτό που διαβάσαμε στην πινακίδα της Κνωσού: στον Ζ 305 διαβάζουμε τη φράση Πότνι’  Αθηναίη. Στην Ιλιάδα, την Οδύσσεια και τα Έργα και Ημέραι, η Αθηνά είναι η θεά της ύφανσης. Υφαίνει με τα χεράκια της το δικό της πολυτελές ένδυμα (πέπλον, Ε 735=Θ 386), υφαίνει το πολυτελές ένδυμα της Ήρας (Ξ 187-9) και διδάσκει στις γυναίκες την υφαντική (υ 72 και στ. 63-4 στα Έργα και Ημέραι).

Με τα στοιχεία που διαθέτουμε δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι εάν η Αθηνά και η μυκηναϊκή Πότνια είναι η ίδια θεότητα. Αυτό που είναι βέβαιο είναι η κοινή τους σχέση με την υφαντική.

Ας δούμε τώρα το όνομα Αθάνα (Αθήνη) από μορφολογικής έποψης. Το όνομα ανήκει σε μια κατηγορία ονομάτων και τοπωνυμίων  που λήγουν σε -ήνη: Μυκήνη, Παλλήνη, Μυτιλήνη, Αλκμήνη, Αρήνη (Ηλεία), Ισμήνη, Κισθήνη (Αργολίδα) και άλλες πολλές. Οι λέξεις αυτές λήγουν σε -ήνη, κι αυτό  προέρχεται από το -άνα, με την μετεξέλιξη του α μακρού σε ε (η) μακρό. Διακρίνουμε την κατάληξη -α (-η) και το επίθημα -αν-, το οποίο είναι ένα μόρφημα που εκφράζει καταγωγή, προέλευση. Η Αθάνα λοιπόν είναι η γυναίκα που κατάγεται από το Αθ- , αθ-. Τι είναι όμως αυτό το αθ-;

Δεν γνωρίζουμε και ίσως δεν θα μάθουμε ποτέ. Μόνο εικασίες μπορούμε να διατυπώσουμε. Έχοντας κατά νου ότι η Αθηνά σχετίζεται με την υφαντική, δεν αποκλείεται αυτό το *αθ να έχει κάποια σχέση με την υφαντική ή με κάποια πρώτη ύλη της υφαντικής. Ίσως με κάποιο φυτό ή ζώο που παρέχει κλωστικές ίνες. Λέω ότι ίσως δεν θα μάθουμε ποτέ διότι η λέξη Αθάνα είναι μια λέξη προελληνική που έχει προσαρμοστεί στη φωνολογία και τη μορφολογία της ελληνικής γλώσσας.

Ας επιχειρήσουμε τώρα να διατυπώσουμε μια απάντηση στο δεύτερο ερώτημα του τίτλου. Γιατί τα ονόματα των πόλεων είναι θηλυκού γένους; Για να κατανοήσουμε αυτό το ερώτημα, ας διατυπώσουμε και τα παρακάτω: γιατί τα ονόματα των ποταμών και των βουνών είναι αρσενικού; Γιατί των λιμνών είναι θηλυκού;

Δεν θα δυσκολευτούμε να απαντήσουμε. Τα ποτάμια είναι ορμητικά και τα βουνά ψηλά. Ορμητικός όμως είναι και ο άνδρας πολεμιστής (και όχι γενικά ο άνδρας) – ο οποίος είναι ή οφείλει να είναι ψηλός. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι οι αρχαίοι Έλληνες είδαν το βουνό ως ψηλό άνδρα, το οποίο έχει κεφάλι (αυτό σημαίνει κορυφή) και μπορούμε να βρεθούμε μπροστά και κάτω από τα πόδια του (πρόποδες)! Στον ορμητικό ποταμό και στο μεγάλο και ψηλό βουνό, οι άνδρες ειδαν τον εαυτό τους, είδαν αυτό που θα ήθελαν να ήταν. Απεναντίας, μια λίμνη δεν είναι ορμητική και βρίσκεται χαμηλά, όπως η γυναίκα ή όπως οφείλει να είναι η γυναίκα.

Αντιλαμβανόμαστε ότι αυτοί που είδαν τον ποταμό και το βουνό ως αρσενικού γένους ήταν άνδρες πολεμιστές μιας πατριαρχικής κοινωνίας. Οι πόλεις όμως ; Γνωρίζουμε ότι οι ποιμένες δεν έκτιζαν πόλεις λόγω της συνεχούς μετακίνησης. Εάν εγκαθίσταντο κάπου, οχύρωναν ένα ψηλό λόφο, στον οποίο κατέφευγαν σε εποχές πολέμου. Αυτό το οχυρό ονομάζονταν πόλις (ακρόπολις). Ο καταυλισμός τους, με ξύλινα σπίτια, ήταν γνωστός ως άστυ (‘ενδιαίτημα’). Όταν εισέβάλαν στην ελλαδικλή χερσόνησο βρήκαν οικισμούς μόνιμης εγκατάστασης, πολλοί από τους οποίους, όπως στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, ήταν οικισμοί με δρόμους, ψηλά κτίρια, αποχέτευση, ύδρευση, εργαστήρια, κοινοτικές αποθήκες κλπ. Οι εισβολείς υιοθέτησαν τα ονόματα αυτών των οικισμών – όλα τα ονόματα ήταν ονόματα γυναικών ή θεαινών.

Αυτή είναι η προέλευση του θηλυκού γένους των πόλεων. Η λέξη Αθάνα δηλώνει τους κατοίκους μιας πόλης που κατάγονται από την Αθ, η οποία ήταν γυναίκα ή θηλυκή θεότητα. Το όνομα πιθανόν να ήταν κάποιο φυτό ή ζώο ή προσωποποίηση κάποιας εργασιακής, παραγωγικής, φυσικής διαδικασίας. Αυτό υποδηλώνει ότι οι κοινωνίες των γηγενών δεν ήταν πατριαρχικές, αφού στην πατριαρχία όλοι και όλες κατάγονται από άνδρες: Ισαάκ εγέννησε κλπ! Σήμερα λέμε Δρατζίδης Αθανάσιος του Χρήστου! Που είναι η μάνα;

Δεν ήταν όμως και μητριαρχικές – δεν μπορώ να δεχτώ τον όρο μητριαρχία διότι από τη  μια πλάστηκε κατά το πατριαρχία και από την άλλη αυτό το -αρχία δηλώνει Κυριαρχία και δεν νομίζω ότι οι γυναίκες ή οι μητέρες ασκούσαν κάποια κυριαρχία όπως την ασκούσαν οι άνδρες πατέρες. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί και πολλές προτιμούν τον όρο μητριστικές κοινωνίες – συμφωνώ με αυτήν την επιλογή.